ABŞ-ın kredit bazarı ipoteka böhranından bir neçə il əvvəl inkişaf edirdi. FRS tərəfindən müəyyən edilmiş aşağı endirim dərəcələri pulları həm banklar, həm də insanlar üçün əlçatan edilmişdir. Əhəmiyyətli dərəcədə böyüyən kredit bazarı daşınmaz əmlak bazarında təkan yaratdı. Beləliklə, tələb kəskin şəkildə artdı. İnşaat sənayesi belə sürətlə böyüyən tələbatı ödəyə bilmədi və buna görə daşınmaz əmlak qiymətləri yüksəlməyə başladı. Pulun mövcudluğu və davamlı artan qiymətlər bazara əlavə kapital, yəni xarici kapital cəlb etdi.
2006-cı ilin ortalarında daşınmaz əmlak bazarı pik həddə çatdı. Qiymət artımından qaynaqlanan tikinti partlayışı bazarın doymasına səbəb oldu. Nəticədə evlərin qiymətləri aşağı düşməyə başladı və banklar paylanmış ipoteka kreditləri üzrə faiz dərəcələrini üzən faizlə artırdılar. İpoteka kreditlərinin yenidən maliyyələşdirilməsi mümkün olmadı. Borc öhdəliklərini yerinə yetirə bilməyən borclu olanların sayı kəskin şəkildə artdı, banklar girov qoyulmuş yaşayış evlərini satışa çıxardı. Bu o deməkdir ki, pik həddə olan bazarda əlavə daşınmaz əmlak bölmələri yerləşdirildi və qiymətlər daha da aşağı düşdü. Üstəlik, kreditlər üzrə ödənişlərin azalması ipoteka qiymətli kağızlarının qiymətinin aşağı düşməsinə də səbəb oldu. Bütün bunlar bank qurumlarının maliyyə sabitliyinə mənfi təsir göstərərək yeni bir çarx yaratdı və qurulmuş mexanizm əks istiqamətdə fırlanmağa başladı. 2008-ci ilin sentyabr ayının əvvəlində ABŞ-da yaşayış binalarının qiymətinin düşməsi 20 %-ə çatdı. Beləliklə, Amerika ev sahibləri qiymətlərin belə aşağı düşməsi səbəbindən 5 trilyon dollar itirdilər.
“Çarx” daha sürətli fırlanırdı. Keçmiş ipoteka kreditləri altında girov qoyulmuş əmlakı satarkən banklar bazarda əmlak obyektlərinin sayını artırdı. 2008-ci ilin əvvəlində, ay ərzində satılmamış yeni mənzillərin sayı, əvvəlki ayda satılanların sayından çox oldu. 2007-ci ilin sonunda isə bu 10 dəfə artıq oldu.
Sığorta sistemi
İpoteka böhranı yalnız əmlak bazarına və birbaşa ABŞ inşaat sənayesinə deyil, “piramida”nın digər tərəfinə – sığorta şirkətlərinə də təsir etdi. Böhranın dərəcəsi ciddi olduqda, sığorta şirkətlərinin sığorta öhdəlikləri çərçivəsində ödənişləri təmin etməli oldu. Sığorta şirkətləri öz öhdəliklərini yerinə yetirə bilmədilər. Əlavə aktivlər almaq üçün fəaliyyət sahələrini genişləndirmək və FRS-dən maddi kömək istəməli oldular. Mahiyyət etibarilə böhran Amerikada fəaliyyət göstərən sığorta şirkətlərinin mövcudluğuna son qoydu.
Böhran nəticələri
Bir banka ipoteka kreditlərinin verilməməsi əslində “domino” effekti yaratdı. Kreditor bu dəfə borcalan rolunu oynadığı yerdə başqa bir qurumdakı borcunu qaytara bilmədi. Nəticədə bunlar baş verdi:
• maliyyə qurumlarının iflas edilməsi
• könüllü və ya məcburi birləşmə
• FRS-dən yardım almaq və onun nəzarəti altına keçmək.
2008-ci ildə bank bazarındakı vəziyyət həqiqətən də faciəli idi. ABŞ investisiya sisteminin ən böyük banklarında ümumi borc 4 trilyon dolları keçdi.
Nəticə
Böhran Amerikanın pensiya hesablamalarının dəyərinin azalması ilə nəticələndi. Digər özəl investisiyalar və əmanətlərin ümumi miqdarı 1,2 trilyon dollar azaldı. Ümumilikdə, itkilərin təxmin edilən miqdarı 8,3 trilyon dollar oldu. Kredit bazarındakı böhran səbəbindən satılan avtomobillərin sayı hər il 5 milyon azaldı. Təkcə 2008-ci ildə işsizlərin sayı 6 milyon artdı. ABŞ ipoteka agentliklərindən: Freddie Max və Fannie Mae, habelə AIG kimi bir sığorta nəhəngləri iflas etdi. Beat Stear və Lahman Brothers kimi banklar da iflasa uğradı. Əslində ölkənin ən böyük bankları FRS-in mülkiyyətinə çevrildi. FRS böhran zamanı yaranan borcların geri qaytarılması üçün zəmin yaratdı. Əslində, ipoteka böhranı, FRS-in ölkədə demək olar ki, tamamilə bütün maliyyə nəzarət qollarına sahib olmasına imkan yaratdı.
Mənbə: www.forexchief.com/
Dünyadakı İlk Bank! haqqında məqaləyə nəzər yetirmək üçün buraya klikləyin.
