ABŞ daşınmaz əmlak bazarının 2006-cı ildə necə çökdüyünü bəzilərimiz dünən olduğu kimi xatırlayırıq. Mənfi inkişaflardan sonra qlobal bazarları məhv edən 2007-2008-ci illər böhranı bütün həyatımıza hansı şəkildə olur-olsun təsirsiz ötüşmədi. Təəssüf ki, bu və bu kimi iqtisadi böhranlar bəşəriyyət tarixi boyunca davamlı olaraq yaşanır və təsirə məruz qalan ölkələrdə böyük dağıntılara səbəb olur. Böhranların tarixi əsrlərə gedib çıxır. Bu istiqamətdə hərtərəfli araşdırma apardıq və tariximizin ən dağıdıcı böhranlarını tək-tək araşdırdıq. Hamınıza yaxşı oxumalar!
1. 1772 Kredit Böhranı
Londonda başlayan böhran qısa müddətdə bütün Avropaya öz təsirini göstərdi. Britaniya imperatorluğu 1760-cı illərin ortalarında müstəmləkə və ticarət fəaliyyətləri sayəsində belə bir sərvətə sahib idi ki, sandıqları pulla dolu idi. Mövcud vəziyyətin yaratdığı narazılıq nəticəsində İngiltərə bankları bazarlara geniş açılış göstərdi. O qədər çox idi ki, bu dövrdə əksər banklar məmurlara borc verirdilər. Lakin “Neal, James, Fordyce and Down” adlı bankın ortaqlarından olan Alexander Fordyce borclarını ödəyə bilmədikdə, 1772-ci il 8 iyunda Fransaya qaçarkən hər şey birdən dəyişdi. Fordyce-nin qaçması xəbəri ağızdan-ağıza yayılarkən banklara etibarını itirən vətəndaşlar dərhal pullarını geri çəkmək istədilər. Buna görə İngiltərədəki bank sektoru yanğın zonasına çevrildi.
Böhran davamlı olaraq İngiltərə, Şotlandiya, Hollandiya, Avropanın və Amerikadakı Britaniya koloniyalarının demək olar ki, hər tərəfinə yayıldı. 1772-ci ildəki böhran hətta Britaniya iqtisadiyyatına belə bir dərin yara gətirdi ki, indi bir çox tarixçilər Amerika İnqilabı ilə nəticələnən Boston Çay Partiyasının hadisəsinin bu böhranın nəticəsi olduğunu iddia edirlər.
2. 1929-1939-cu illərdəki Böyük Depressiya
20-ci əsrin heç şübhəsiz ən ciddi iqtisadi fəlakətinə gəldik! Bu gün əksər iqtisadçılar, vəziyyətin 1929-cu ildə Wall Street mübadiləsinin dağılması ilə Böyük Depressiyanın püskürməsi və ABŞ hökumətinin bu addımdan dərhal sonra atdığı səhv addımlar səbəbiylə daha da pisləşdiyinə inanırlar. Demək olar ki, 10 il davam edən, insanları müflisləşdirən, işsizlik rekordları qıran və xüsusilə inkişaf etmiş ölkələrdə istehsalını dayandıran bir böhran haqqında danışırıq. O dərəcədə böyük böhran idi ki, 1933-cü ildə, Böyük Depressiya ən şiddətli hiss edildiyi zaman ABŞ-da işsizlik nisbəti 25%-ə qalxdı və rəsmi olaraq ən yüksək həddə çatdı. Ancaq 1932-ci ildə seçkidə seçilən Franklin D. Ruzveltin göstərişləri sayəsində depressiyanın təsirləri azalsa da, 1939-cu ildə sona çatdı.
3. 1973 OPEK neft böhranı
Əsasən ərəb olan OPEC (Neft İxrac edən Ölkələr Təşkilatı) ölkələri, ABŞ-ın 4-cü Ərəb-İsrail müharibəsi zamanı İsrailə silah dəstəyi verməsindən sonra qisas almaq qərarına gəldi. Müvafiq olaraq, OPEC ölkələri həm ABŞ, həm də Amerika müttəfiqlərinə embarqo qoydular. Birdən-birə neft satışını dayandırdılar. Buna görə ABŞ və müttəfiqlərinin neft tədarükündə ciddi problemləri var idi. Üstəlik, neft “əvəzedilməz hind parçası” statusunu qazandıqca qiymətlər də çox artış göstərdi. Amerikanın dostu olduğu bir çox inkişaf etmiş ölkələrdə yeni iqtisadi böhran başladı. Maraqlıdır ki, neftin qiymətinin artması ilə inflyasiya artdı və iqtisadi tənəzzül baş verdi.
4. 1997-ci il Asiya böhranı
İndi başqa bir yerə, Uzaq Şərqə gedirik. 1997-ci ildə Taylandda başlayan Asiya böhranı qısa müddətdə bütün Şərqi Asiya və bölgə ilə ticarət edən digər ölkələri öz caynağına aldı. O dövrdə inkişaf etmiş ölkələrdən “Asiya pələngləri” adlandırılan Tayland, İndoneziya, Sinqapur, Hong Kong, Malayziya və Cənubi Koreyaya axan spekulyativ kapital “nikbin dövr” yaratdı. Bu nikbin dövrdə banklar səxavətlə kreditlər paylamağa başladılar. Nəticədə bazarlarda çoxlu borc yığılmışdı. Sonra hadisələr belə oldu ki, Taylandda valyuta ehtiyatları tükəndi. 1997-ci ilin iyul ayında Tayland hökuməti ABŞ dollarına qarşı uzunmüddətli sabit məzənnə siyasətindən çəkilməli oldu. Hökumətin münasibəti nəticəsində Asiya bazarları vahiməyə düşdü və pis tendensiyadan öz paylarını almaq istəməyən xarici şirkətlər milyardlarla dollar sərmayə cəlb etdi.
Bazarlarda narahatlıq durmadan artdı, sərmayəçilər bəzi Şərqi Asiya ölkələrinin iqtisadi cəhətdən bataqlığa sürükləndiyini və dünya miqyasında maliyyə çöküşünün yaşandığını düşünməyə başladılar. Nəhayət, BVF(Beynəlxalq Valyuta Fondu) addım atdı və böhrandan təsirlənən əksər ölkələrə paketlər təklif etdi və bununla da Şərqi Asiyanın iqtisadi cəhətdən məhv olmasının qarşısını alındı. Bütün bu hadisələrdən sonra vəziyyətin normala qayıtması üçün illər lazım idi.
5. 2001-2002 Argentina iqtisadi böhranı
Bizim dövrümüzdə qərbləşməkdən öz paylarını almış xalqlarda bəlkə də yalnız Yunanıstanın iqtisadi problemlər baxımından Argentinaya aşiq olmaq potensialı var. Hər iki ölkə nə edir-etməz bir şəkildə böhranlardan canını qurtarmağa müvəffəq olur. Argentinanın 1876-cı ildən bəri davamlı maliyyə siqnalında olduğunu söyləsək, heç də şişirtməmiş olarıq. 2000-ci ilə gəldiyimiz zaman ölkə tarixində ən böyük böhranlardan biri meydana çıxdı və hansı ki böhranın əsası 1998-ci ildə başlayan hadisələrə dayanırdı. Həm valyuta problemləri, həm də maliyyə çaxnaşması səbəbindən başlayan böhran 2001-2002-ci illərdə əsas təsirini göstərdi. Beləliklə, böhran necə başladı? Bunu aşağıdakı kimi izah edək: ABŞ dollarının məzənnəsini sabitləşdirmək səyləri “suya düşüncə” Argentina pesosları qəflətən dağılmalar göstərdi. Bunun üzərinə, hökumət bank hesablarını dondurmaq barədə düşünməyə başlayanda pullarını banka qoyan vətəndaşlar çaxnaşmalar yaratdı və təbii ki, faizlər dərhal yuxarı qalxdı.
Əslində vətəndaş narahat olmaqda haqlı idi və təqvimlər 1 dekabr 2001-ci il tarixini göstərirdi. İqtisadiyyat naziri Domingo Cavallo isə depozit hesablarını dondurdu. Ailələr əmanətlərini bankdan çıxara bilmədilər və inflyasiya səviyyəsi 5000% səviyyəsində bir astronomik səviyyəyə qalxdı. Elə həmin həftə BVF artıq Argentinaya dəstək verməyəcəyini açıqladı. Argentina davamlı olaraq çöküşə uğradığı üçün üçün beynəlxalq ictimaiyyət müvafiq islahatların aparılacağına dair inamını itirmişdi. Ardınca Argentina hökuməti bütün bazarlara çıxışı itirdi və ölkənin özəl maliyyə qurumları da rəsmi olaraq xaric edildi.
Çox sayda müəssisə iflasa uğradı və ölkədə xeyli miqdarda kapitala sahib olan xarici banklar aktivlərini riskə qoymaqdansa, geri çəkilməyi üstün tutdular. Dəyişən faiz dərəcələri səbəbindən demək olar ki, heç bir maliyyə şirkəti düzgün fəaliyyət göstərə bilmədi. 2002-ci ilə qədər istiqraz buraxanların 60%-i borclarını ödəyə bilmədiklərinə görə borc verənlər və qurumlar geri ala bilmədikləri pul səbəbindən də iflasa uğradılar.
6. 2007-2008-ci illər iqtisadi böhranı
2008-ci ildən sonra dilimizdən çıxmayan “Böyük tənəzzül” adı verilən hadisə bu böhranın nəticəsi idi. 1929-cu ildə Amerikanı vuran Böyük Depressiyadan sonrakı ən pis qlobal iqtisadi hadisə sayılan 2007-2008 böhranı bütün dünyaya təsir etdi və bazarlarda fəlakətlərə səbəb oldu. ABŞ-da “daşınmaz əmlak balonu”-nun partlaması ilə başlayan böhran, dünyanın ən böyük investisiya banklarından biri olan Lehman Brothers-in batmasına səbəb oldu, hamının bildiyi bir çox maliyyə qurumlarını sürükləməklə yanaşı dövlətləri görünməmiş miqdarda yardım paketləri paylamağa məcbur etdi. İşlərin normala qayıtması üçün demək olar ki, 10 il ərzinə çəkdi, milyonlarla insan işdən çıxdı və milyardlarla dollar itirildi.
7. 2014 Rusiya böhranı
Vladimir Putinin rəhbərliyi ilə Rusiya iqtisadiyyatı 21-ci əsrin əvvəllərində, əsasən enerji sektorunun inkişafı və dünyada mal qiymətlərinin artması ilə əhəmiyyətli dərəcədə böyüdü. Əslində, Rusiya iqtisadiyyatı enerji ixracatından o qədər asılı oldu ki, neft və təbii qaz satışından əldə olunan gəlir dövlətin seyfinə daxil olan pulun yarısını təşkil edirdi.
Ancaq 2014-cü ilin iyun ayında neftin qiyməti qəflətən azaldı. Bir barrel neftin orta qiyməti altı ayda əvvəlki qiymət həddi ilə müqayisədə təxminən 40% dəyər itirdi. Qiymətlərin 100 dollar həddindən aşağı düşməsi çox vacib bir hadisə idi, çünki Rusiya hakimiyyəti neftin 100 dollar səviyyəsində saxlanılacağı təqdirdə büdcə balansının əldə olunacağını proqnozlaşdırmışdı.
Eyni zamanda, Putin Krımı və Ukraynanı işğal edərək bir hissəsini öz ərazisinə əlavə etdikdə, enerji problemi daha da kəskinləşdi və nəticədə həm ABŞ, həm də Avropa ölkələri Rusiyaya iqtisadi sanksiyalar tətbiq etməyə başladılar. Goldman Sachs kimi dünya şöhrətli maliyyə qurumları Rusiyanın kapitalını və pul dəstəyini kəsdi və ölkəyə növbəti dəfə zərbə vurdu. Rusiya hökuməti də həddindən artıq aqressiv pul genişlənməsi siyasətini həyata keçirərək cavab verməyə çalışdı, lakin bu inflyasiyanın artmasına və Rusiya banklarının fəlakətli itkilərinə səbəb oldu.
İllər keçsə də, böhranın hələ tam bitdiyini söyləyə bilmərik. Yenə də Putin administrasiyası inflyasiya səviyyəsini 13%-dən 2-3%-ə endirə bildi və bazarları necə deyərlər rahatlaşdıra bildi.
