“13 oktyabr 1987-ci il Cümə axşamı günü ticarət gününün sonundan 19 oktyabr 1987-ci il Bazar ertəsi günü ticarət gününün açılışına qədər Dow Jones indeksi təxminən üçdə bir azalıb. ABŞ səhm həcmindəki bu payın ekvivalenti təxminən 1 trilyon dollardır”.
19 oktyabr 1987-ci il tarixli Qara Bazar ertəsindən sonra ABŞ prezidenti Ronald Reyqana təqdim olunan hesabat budur. Asiyada başlayan və bütün dünyaya yayılan böhrandan 29 il keçdi, amma bənzər bir böhranın narahatlığı sona çatmadı.
Böhranın səbəbləri nələrdir?
Təxminən beş il davam edən nikbin atmosfer 1987-ci ilə yaxınlaşdıqca dağılmağa başladı. Seçki marafonuna da daxil olan ABŞ-da dolların 1985-ci ildən bəri ucuzlaşması müşahidə olunur. Bazarların olduqca etibarlı olduğu Mərkəzi Bankın keçmiş prezidenti Pol Volckerin siyasəti sərbəst enişin qarşısını aldı.
1982-ci ildən 1987-ci ilə qədər olan beş illik dövrdə ABŞ qısamüddətli faiz dərəcələrini 18 faizdən 6 faizə endirdi. Xarici ticarət ölkəyə daxil olan xarici kapital tərəfindən maliyyələşdirilən kəsr idi. Faiz dərəcələri artar, birjalar ucuzlaşarsa, dollar düşər. Dollar düşsə, xarici valyutaya daxil ola bilməzdi.
Belə bir mühitdə, bazarlarda spekulyativ hərəkətlərlə və spekulyativ şarlarla satılan qiymətli kağızların həddən artıq qiymətləndirilməsi 1987-ci il böhranına zəmin yaratdı. Birjada qeyri-mütənasib yüksəlişin yaratdığı psixoloji ab-hava ilə yanaşı ABŞ və Avropa bazarlarında investorlara təsir edən mənfi gözləntilər meydana çıxdı.
Həmin dövrün texnoloji inkişafı ilə kapital bazarı əməliyyatlarında geniş istifadə olunan kompüterləşdirilmiş ticarət əməliyyatları da güclü satış dalğaları yaratdı.
Çöküş ilk növbədə Hong Kong birjasında başlamış və Avropa birjaları, ABŞ zaman fərqi ilə müvafiq olaraq enişləri davam etdirmişdir.
Kim nə itirdi?
Günün sonunda Dow Jones Birjası 508-lik azalışla 23 faiz düşdü. Oktyabr ayının sonunda Hong Kong birjasında 45,8 faiz, Avstraliyada 41,8 faiz, İspaniyada 31 faiz, İngiltərədə 26,4 faiz, ABŞ-da 22,68 faiz, Kanadada 22,5 faiz itirilərkən Yeni Zelandiyada itki 60 faizə çatdı.
Hadisəyə necə müdaxilə edildi?
ABŞ Prezidenti Ronald Reyqan tərəfindən 1987-ci ilin Avqust ayında təyin edilmiş Mərkəzi Bank (Fed) prezidenti Alan Greenspan, karyerasının ilk böhranında bazarlar üçün hər cür likvidlik təmin edəcəyini açıqladı.
19-30 Oktyabr tarixləri arasında hər gün toplanan Fed, iqtisadiyyatın tənəzzülə və ya bank böhranına girməməsi üçün qısa müddətli faiz dərəcələrini sürətlə aşağı saldı və borc xərcləri 2 bal azaldıldı. Bu, Wall Street-də nisbətən rahatlığa səbəb oldu.
1988-ci ilə qədər qiymət artımından sonra sənaye istehsalında artım ABŞ-da 5 faiz, Almaniyada 3,2 faiz, Yaponiyada 9,4 faiz və İngiltərədə yüzdə 2,2 oldu.
Greenspan-a görə, bu böhran “ucuzluqla başa çatdı”, ancaq itkiləri tamamilə bərpa etmək 2000-ci illəri aldı və ABŞ ev təsərrüfatlarının var-dövlət itkisi 1 trilyon dollara çatdı.
Yaşayanların fikirləri nədir?
John Fhelan/New York Birjanın keçmiş prezidenti:
“1987-ci ilin yay aylarında bazarlar son dərəcə güclü idi. Hər kəs birjada portfeli haqqında danışır, hətta avtomobilinizi park etdiyiniz yerdə işləyənlər belə sizə birja taktikaları verirdi. Cümə günü, bazar ertəsindən əvvəl bazarda böyük bir əməliyyat həcmi meydana gəldi. Sistemi erkən açacağımızı izah etdik ki, investorlar sifarişlərini daxil edə bilsinlər. Görüşdən sonra heyətimizi digər şirkətlərə göndərdik və çox ağır bir əməliyyat olacağını və buna görə bütün sistemlərin açıq qalmalı olacağını söylədik.
Həmin səhər bazarlarda sakitləşmə başladı. Ancaq saat 13-də yeməkdən qayıdanda bazar 180°-lik eniş göstərmişdi. Saat 16:00-a qədər bütün birjalar dağıldı. Sövdələşmənin həcmi 600 milyon səhm təşkil edib ki, bu da birjanın qiymətləndirmə qabiliyyətindən 200 milyon çoxdur. O tarixi gündən nə öyrəndiklərimə əmin deyiləm. Bəlkə də öyrəndim ki, bazarda bu cür ifratlar həmişə baş verə bilər və qarşısını almaq mümkün olmaya bilər”.
Robert Hortmats/Keçmiş Goldman Sachs vitse-prezidenti:
“Qəfildən baş verdiyi üçün açıq şəkildə çox qorxunc bir gün idi. Bir dəqiqə əvvəl sakit oturarkən bir anda qasırğanın ortasında oturduq. Bir gün sonra ABC-nin gecə proqramına Charles Schwab ilə birlikdə qatıldıq. İkimizin də bu sözləri dediylərimizi xatırlayıram: Altını xətliyərək deyirəm ki, bu o qədər də pis iqtisadi vəziyyət deyil. Bu iqtisadi bir hadisə deyil, maliyyə hadisəsidir. Hələ də 14 Oktyabrda meydana gələn xarici ticarət kəsirini bu böhranın məsuliyyəti olaraq görürəm. Hesabatdan sonra dolların dəyərinin kəskin şəkildə azalacağına və faiz nisbətlərinin artacağına dair bir gözlənti var idi. Bu gözləntilər də birjaya təzyiqləri artırdı”.
Louis Sulsenti/Birja Brokeri
“Mənim üçün o gün digərlərindən fərqlənmirdi. O vaxt mən maliyyə sektoruna yeni addım atmışdım. Belə demək mümkünsə, mən şagird idim. Aşağıdakı brokerlərə sifarişləri ofislərə köçürən şəxs mən idim. O gün hava birdən-birə dəyişdi. Bir satış sifarişinin ardınca digəri gəldi və nisbətlər birdən düşdü. 300 min səhm satmalı idim. Yuxarıdan gələn göstəriş bu istiqamətdə idi. Düzgün nömrələri soruşmurdular. Sifariş belə idi: 50 min səhmini 40 dollara, daha sonra 50 minini 30 dollara, 100 minini 28 dollara satın. Bu rəqəmlər çox gülünc idi ”.
Ən böyük iqtisadi böhranlar adlı yazımızı oxumaq üçün bura daxil olun.
